AZS, czyli skóra pod specjalnym nadzorem

Prof. Radosław Śpiewak

Specjalista dermatolog i alergolog, Polskie Towarzystwo Alergologiczne

Co to jest atopowe zapalenie skóry i jakie są jego przyczyny?

Atopowe zapalenie skóry (AZS), inaczej wyprysk atopowy jest zapalną chorobą skóry o przewlekłym przebiegu z okresowymi nasileniami objawów. Zwykle rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie, jednak nie w pierwszych miesiącach po urodzeniu. Wymienia się szereg możliwych przyczyn choroby, m.in. genetycznie uwarunkowane defekty bariery skórnej, zaburzenia neurogenne, suchość skóry, skłonność do reakcji zapalnych w odpowiedzi na różnorodne bodźce środowiskowe (suche powietrze, zimno, promieniowanie słoneczne itd.). Z uwagi na znaczne różnice między indywidualnymi pacjentami przypuszcza się, że w istocie nie jest to jedna choroba, lecz grupa różnych chorób o podobnym przebiegu, których na obecnym stanie wiedzy nie jesteśmy w stanie skutecznie rozróżniać. Należy podkreślić, że atopowe zapalenie skóry nie jest chorobą zakaźną, zatem chorzy nie stanowią zagrożenia dla otoczenia.

Jak się objawia atopowe zapalenie skóry?

Zgodnie z powszechnie uznanymi kryteriami, które opracowali wielcy badacze tej choroby Jon Hanifin i Georg Rajka, AZS cechuje się obecnością przewlekłego lub nawracającego zapalenia skóry (zaczerwienienie, obrzęk, grudki, złuszczanie), które u małych dzieci zajmuje głównie twarz, przednie powierzchnie ud oraz zewnętrzne powierzchnie ramion, natomiast u dorosłych – tzw. obszary zgięciowe (przednie powierzchnie łokci, tylne powierzchnie kolan, okolice stawu skokowego, szyja). Chorobie towarzyszy silny świąd, który może być przyczyną bezsenności, niekiedy pacjenci drapią się nawet przez sen, a w ciągu dnia z trudem mogą powstrzymać się od drapania.

Jakie są sposoby leczenia AZS?

Każde leczenie powinno rozpoczynać się od starannej i dogłębnej diagnostyki, której celem jest nie tylko weryfikacja rozpoznania, lecz także ustalenie wszystkich czynników prowokujących i nasilających chorobę. Weryfikacja rozpoznania jest szczególnie ważna, ponieważ szereg chorób z kręgu wyprysku ma bardzo podobny obraz kliniczny i przebieg, zatem podejmując leczenie musimy wiedzieć, z czym mamy do czynienia. Bardzo często za AZS mylnie jest brane łojotokowe zapalenie skóry (często występuje w pierwszych miesiącach po urodzeniu, kolejny szczyt zachorowań obserwujemy po osiągnięciu dojrzałości płciowej) oraz alergiczny wyprysk kontaktowy (może wystąpić w każdym wieku, także u niemowląt).

Ustalenie czynników prowokujących i nasilających chorobę jest niezmiernie ważne, ponieważ konsekwentne i skuteczne unikanie wszystkich takich czynników może wystarczyć do przywrócenia zdrowia. Z drugiej strony zakazywanie bez wcześniejszej weryfikacji wszystkiego, co przyjdzie lekarzowi do głowy „tak na wszelki wypadek” znacznie utrudnia życie pacjentom i ich rodzinom, generuje koszty, jest trudne do wykonania, zatem szybko prowadzi do zniechęcenia i zaniechania jakichkolwiek działań naprawczych.

Na przykład, wbrew obiegowej opinii diety u większości chorych na atopowe zapalenie skóry nie przynoszą korzyści. Dlatego jeśli ktoś koniecznie chce popróbować jakiejś diety, niech ją stosuje przez 2-3 tygodnie, a jeśli stan skóry nie uległ w tym czasie wyraźnej poprawie, to nie ma sensu jej kontynuować. Znacznie częściej niż pokarmy, wyprysk wywoływany jest przez nieprawidłową pielęgnację skóry. Często rodzice lub pacjenci ulegają reklamie i stosują niepotrzebne lub nieodpowiednie środki kosmetyczne.

W atopowym zapaleniu skóry sprawdza się metoda minimalizmu: środki do pielęgnacji skóry należy wybierać bardzo starannie i stosować nie więcej, niż to konieczne dla utrzymania codziennej higieny. Podkreślam, że nie każdy chory potrzebuje emolientów, ponadto z naszych badań wynika, że tylko 20 proc. emolientów sprzedawanych w aptekach jest wolne od składników o znanym działaniu uczulającym lub drażniącym.

Kolejnym etapem leczenia AZS jest farmakoterapia: w przypadkach łagodniejszych stosujemy glikokortykosteroidy oraz inhibitory kalcyneuryny (działają jak słabiej choć są bezpieczniejsze od glikokortykosteroidów) miejscowo na chorą skórę, w przypadkach ciężkich krótkoterminowo stosuje się doustną terapię glikokortykosteroidami oraz długofalowe leczenie cyklosporyną A. Istnieje jeszcze szereg innych możliwości leczenia (fototerapia, immunoterapia itd.), jednak powinny one być dobierane indywidualnie przez doświadczonego dermatologa-alergologa.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie atopowego zapalenia skóry?

Atopowe zapalenie skóry jest chorobą na styku genów i środowiska. O ile otoczenie pacjenta możemy ulepszyć, o tyle genów nie jesteśmy w stanie wymienić. Zdecydowana większość pacjentów może przy wsparciu dobrego lekarza na tyle zmodyfikować swoje otoczenie i nawyki, że z pomocą sensownie dobranych leków może normalnie funkcjonować. Dobrą wiadomością jest też to, że atopowe zapalenie skóry ma tendencję do samoistnego wygasania w okresie przedszkolnym. Jeśli choroba nie mija, istnieje spore prawdopodobieństwo że mamy tu do czynienia z inną chorobą skóry.

Prof. dr hab. n. med. Joanna Narbutt

Kierownik Kliniki Dermatologii, Dermatologii Dziecięcej i Onkologicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Konsultant Krajowy w zakresie dermatologii i wenerologii

Obie choroby są przewlekłe, genetycznie uwarunkowane i nieuleczalne. Ważne jest, że brak ich kontroli w istotny sposób pogarsza jakość życia pacjentów. Zarówno łuszczyca, jak i atopowe zapalenie skóry (AZS) należą do chorób immunologicznych o podłożu genetycznym. Jakie są objawy tych schorzeń?

Jako że są to dwie, odmienne jednostki chorobowe, to w większości mają też różne objawy. Charakterystycznym objawem AZS jest silny świąd. Ponadto dominuje w nim sucha skóra i zmiany chorobowe najczęściej zlokalizowane są u małych dzieci na policzkach, a u starszych – w zgięciach łokciowych, podkolanowych, a niekiedy dochodzi do zajęcia całej skóry. Dodatkowo skóra może się łuszczyć i pojawiać na niej rumień. Z kolei w łuszczycy u pacjenta pojawiają się tarczki łuszczycowe, czyli ogniska rumieniowe, pokryte srebrzystą łuską. Występują one na skórze owłosionej głowy, łokciach, kolanach, w okolicy lędźwiowo-krzyżowej, ale tak jak w AZS, zdarzają się przypadki, gdy zmiany pokrywają znaczną, niekiedy całą powierzchnię skóry.

Jakie są różnice między AZS a łuszczycą?

Przede wszystkim schorzenia te mają inne objawy, chociaż i w jednym, i w drugim dotyczą one skóry. Największą różnicą jest jednak intensywność świądu – w łuszczycy jest on lekki, natomiast w AZS jest bardzo uciążliwy. Ponadto atopowe zapalenie skóry dotyczy głównie dzieci i w większości przypadków rozwija się do 5. roku życia, a łuszczyca najczęściej dotyka młodych dorosłych, czyli osoby od 18 do 30. roku życia.

W większości przypadków wystarczające jest włączenie leczenia miejscowego. Jak wygląda leczenie zachowawcze w walce z tymi schorzeniami? Jakich produktów powinno się używać?

Leczenie w tych schorzeniach dobiera się w zależności od zmian chorobowych. Przy czym nawet 70-80 proc. wszystkich przypadków zachorowań na AZS i łuszczycę ma postać łagodną i wymaga jedynie leczenia miejscowego. W łuszczycy leczenia zachowawczego jako takiego nie ma, jednak uważa się, że do pewnego stopnia jesteśmy w stanie modyfikować styl życia pacjenta i dzięki temu uzyskać poprawę. Chodzi m.in. o zdrową, zbilansowaną dietę, regularną aktywność fizyczną oraz unikanie stresu – wydaje się, że łuszczyca ma wtedy łagodniejszy przebieg. Z kolei w AZS ze względu na to, że przyczyna jest genetyczna, to postępowaniem bazowym i profilaktyką jest regularne stosowanie preparatów emolientowych, które natłuszczają i nawilżają skórę, dzięki czemu hamują suchość skóry i świąd.