Czym właściwie są pneumokoki i jakie choroby mogą wywoływać?

Prof. dr hab. n. med. i n. o zdr. Aneta Nitsch-Osuch

Ekspert Rady Naukowej Ogólnopolskiego Programu Zwalczania Chorób Infekcyjnych

Pneumokoki to bakterie wywołujące bardzo poważne infekcje. Zakażenia pneumokokowe mogą mieć postać nieinwazyjną (np. zapalenie zatok obocznych nosa, zapalenie ucha środkowego) oraz groźniejszą postać inwazyjną (np. zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz sepsa). To zakażenia potencjalnie śmiertelne, a ryzyko ich wystąpienia jest szczególnie wysokie u osób starszych oraz osób z chorobami przewlekłymi, które mają obniżoną odporność.

Jak wygląda sytuacja epidemiologiczna w Polsce? Czy pneumokoki są u nas dużym problemem?

Zdecydowanie tak. Inwazyjna choroba pneumokokowa (IChP) to problem, który z każdym rokiem narasta. Liczba przypadków IChP wzrosła od 2016 roku prawie pięciokrotnie. Na przykład, w 2016 roku było zarejestrowanych 967 przypadków, a do września 2024 roku odnotowano ich już 2 563. Wzrost ten jest szczególnie zauważalny w starszych grupach wiekowych oraz wśród osób z przewlekłymi schorzeniami.

W takim razie przejdźmy do profilaktyki. Jaka profilaktyka jest najskuteczniejsza?

Profilaktyka pneumokokowa opiera się przede wszystkim na szczepieniach, które są najskuteczniejszą formą zapobiegania tym infekcjom. Szczepienia znacząco zmniejszają ryzyko wystąpienia inwazyjnej choroby pneumokokowej, takiej jak zapalenie płuc, sepsa czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Dla seniorów oznacza to nie tylko zmniejszenie ryzyka hospitalizacji, ale przede wszystkim zwiększenie szansy na brak powikłań pochorobowych.

Czy są jakieś grupy, które mają szczególne wskazania do szczepienia?

Wytyczne Amerykańskiego Komitetu Doradczego ds. Praktyk Immunizacyjnych działającego przy CDC, zalecają szczepienia przeciw pneumokokom wszystkim osobom po 65. r. ż. (niezależnie od współistniejących czynników ryzyka) oraz młodszym dorosłym należącym do grup podwyższonego ryzyka, a więc np. pacjentom z chorobami przewlekłymi układu oddechowego, sercowo-naczyniowego, cukrzycą, niedoborami odporności.

Jak wygląda sytuacja z refundacją szczepień przeciw pneumokokom w Polsce?

Refundacja dla jednej ze szczepionek (szczepionka skoniugowana chroniąca przez zakażeniami wywołanymi przez 13 serotypów pneumokoków) jest dedykowana osobom powyżej 65. r. ż. ze zwiększonym ryzykiem choroby pneumokokowej. Te osoby mogą korzystać z refundacji w wysokości 100 proc., czyli są bezpłatne. W praktyce oznacza to, że osoby starsze mogą w pełni skorzystać z ochrony, bez obciążenia kosztami. To ważne, bo zakażenia mogą być niebezpieczne dla zdrowia i życia tej grupy.

Dużo w ostatnim czasie mówi się o koadministracji szczepień. Jak to wygląda w przypadku szczepień przeciw pneumokokom?

Koadministracja, czyli podanie jednego dnia kilku różnych szczepionek w odległe anatomicznie miejsca jest bardzo korzystnym podejściem do szczepień, zwłaszcza dla dorosłych z grup ryzyka, którzy wymagają ochrony przed wieloma chorobami. Obecne zalecenia umożliwiają podanie szczepionki przeciw pneumokokom wraz ze szczepionką przeciw grypie czy COVID-19, co jest bezpieczne i skuteczne, a dla pacjentów wygodniejsze, ponieważ mogą ochronić się przed kilkoma chorobami podczas jednej wizyty.

Co jest główną barierą na drodze pacjenta do szczepienia? Dlaczego nie wszyscy decydują się na szczepienie przeciw pneumokokom?

Często jest to niewystarczająca świadomość zagrożeń związanych z pneumokokami. Z badania wynika, że aż 28,7 proc. osób rezygnuje ze szczepienia z powodu braku wiedzy na temat pneumokoków, a kolejne 23,2 proc. obawia się powikłań poszczepiennych. Kluczowa jest więc edukacja, by pacjenci rozumieli jak istotne są szczepienia dla nich, jak i dla zdrowia publicznego. Warto, aby pacjenci pytali swojego lekarza rodzinnego o szczepienia przeciw pneumokokom, zwłaszcza jeśli mają 65 lat lub więcej lub są w grypie ryzyka.

Szczepionki to kontrolowany sposób kontaktu z drobnoustrojami, który w przeciwieństwie do zachorowania, nie wiąże się z ryzykiem ciężkiego przebiegu oraz rozwojem powikłań.

Dr Ilona Małecka

Katedra i Zakład Profilaktyki Zdrowotnej UM w Poznaniu, edukuje rodziców na: dr_ilonamalecka

W jaki sposób szczepienia chronią nas przed chorobami? Dlaczego nabycie odporności poprzez szczepienie jest bezpieczniejsze niż choroba?

Po podaniu szczepionki w organizmie wytwarzają się przeciwciała, których zadaniem jest walka z konkretnym wirusem lub bakterią. W praktyce oznacza to, że po kontakcie z patogenem, to właśnie one się z nim mierzą, by w efekcie choroba nie rozwinęła się w ogóle lub by jej przebieg był łagodny. Tym samym szczepionki pozwalają uniknąć nieprzyjemnych objawów choroby, jak również jej groźnych konsekwencji. Ponadto, oprócz tego, że chronimy samych siebie, nabywając odporność indywidualną, to gdy w populacji zaszczepi się więcej niż 90 proc. osób, dochodzi do wytworzenia tzw. odporności populacyjnej, czyli takiej, która chroni również pozostałe osoby niezaszczepione np. z powodu wieku czy przeciwwskazań zdrowotnych.

A jak to jest w przypadku dzieci – to opiekunowie są odpowiedzialni za przestrzeganie kalendarza szczepień, a wśród nich zdarzają się nadal przeciwnicy szczepień – w jaki sposób rozmawiać z rodzicami, którzy odmawiają podania dziecku szczepionki?

Większość rodziców, którzy mają obawy związane ze szczepieniami, ma je w związku z kwestią ich bezpieczeństwa. I wielu z nich wcale nie jest takimi zadeklarowanych przeciwnikami szczepień, tylko po prostu obawia się o zdrowie maluchów, gdyż skala dezinformacji, jaka funkcjonuje w przestrzeni internetowej, jest wręcz niebywała, a po pandemii wręcz jeszcze większa. I dlatego przede wszystkim trzeba wyjść naprzeciw tym obawom i po prostu zrozumieć to, że rodzic może bać się o zdrowie własnego dziecka. Istotne jest, by spokojnie tłumaczyć, wyjaśnić te zagadnienia zgodnie z aktualną wiedzą medyczną i tym samym wręcz rozprawić się z dezinformacją, na którą rodzic napotyka, szukając informacji o szczepionkach np. w internecie.

Warto, by te wątpliwości opiekunowie rozwiewali u zaufanego lekarza, który od dłuższego czasu opiekuje się zdrowiem dzieci lub całej rodziny. W wielu przypadkach odniesiemy wtedy sukces, jednak pozostanie zapewne też garstka rodziców, których nie da się przekonać i tym samym dzieci niezaszczepionych, które pozostaną bezbronne wobec chorób zakaźnych, które realnie im zagrażają i mogą być groźne nie tylko dla ich zdrowia, ale i życia.

W ostatnich miesiącach do Polski przybyło wielu uchodźców – czy oni także mogą szczepić się na terenie naszego kraju? Jakie szczepienia są zalecane w grupie tych osób, biorąc pod uwagę różnice w programach obowiązkowych szczepień?

W związku z sytuacją konfliktu wojennego uchodźcy przybywający do nas z Ukrainy mogą zaszczepić się u nas już od pierwszego dnia ich pobytu. Wystarczy zgłosić się do poradni podstawowej opieki zdrowotnej (np. w pobliżu miejsca zamieszkania) i następnie na podstawie dokumentacji medycznej ustalany jest indywidualny program szczepień. Co ważne, w przypadku dzieci, po ukończeniu 3-miesięcznego pobytu w Polsce, zgodnie z prawem mają one obowiązek szczepień, dokładnie taki sam, jak polskie dzieci. I tutaj istotne jest też to, że szczepienia odbywają się zgodnie z kalendarzem obowiązującym według polskiego programu szczepień. Najważniejsza w tym jest realizacja szczepień obowiązkowych, a także szczepień zalecanych, w tym np. szczepienie przeciw grypie, ospie wietrznej, meningokokom czy COVID-19.