Jak zmniejszyć ryzyko wystąpienia otępienia?

Prof. dr hab. n. med. Tomasz Gabryelewicz

Kierownik Pracowni Chorób Otępiennych w Instytucie Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN w Warszawie. Jest również kierownikiem Oddziału Alzheimerowskiego w Państwowym Instytucie Medycznym MSWiA w Warszawie. Autor ponad stu pięćdziesięciu prac naukowych i popularnonaukowych dotyczących otępień i choroby Alzheimera. Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Alzheimerowskiego.

W 2023 roku światowa federacja stowarzyszeń alzheimerowskich ADI opublikowała raport koncentrujący się na metodach zmniejszania ryzyka otępienia. Analizowano czynniki protekcyjne i czynniki ryzyka: zarówno modyfikowalne, jak i niemodyfikowalne.

W obliczu braku powszechnie dostępnego leczenia przyczynowego redukcja ryzyka pozostaje priorytetem w walce z otępieniem. Działania w tym kierunku to przedsięwzięcie trwające całe życie i najbardziej skuteczne, gdy świadomość i zrozumienie zdrowia mózgu kształtuje się od młodego wieku, poprzez wyrobienie dobrych nawyków. Redukcja ryzyka nie kończy się na diagnozie – osoby dotknięte otępieniem mogą wprowadzić zdrowe zmiany w swoim stylu życia, co może spowolnić postęp choroby.

W sierpniu tego roku w prestiżowym piśmie medycznym „The Lancet” opublikowano raport pokazujący, że kontrolując czynniki ryzyka, można o 45 proc. zmniejszyć liczbę przypadków otępienia lub znacząco opóźnić jego początek. Zidentyfikowano dwa nowe czynniki: utratę wzroku i podwyższony poziom cholesterolu LDL. Wykazano, że we wczesnym okresie życia (0-18) największy wpływ ma ograniczona edukacja. W wieku średnim (18-56) – ubytek słuchu, wysoki poziom cholesterolu LDL, depresja, urazowe uszkodzenie mózgu, brak aktywności fizycznej, cukrzyca, palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze, otyłość i nadmierne spożycie alkoholu. Natomiast w późnym okresie życia (65+) izolacja społeczna, zanieczyszczenie powietrza i utrata wzroku. Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera.

Zdiagnozowanie choroby Alzheimera w początkowej fazie jest niezwykle rzadkie, bo przez 10-20 lat schorzenie rozwija się bezobjawowo. Ponadto pierwsze sygnały o możliwym rozwoju choroby bywają ignorowane nawet przez lekarzy.

Zbigniew Tomczak

Prezes Zarządu Polskie Stowarzyszenie Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera Emilii

Jakie osoby są najbardziej narażone na chorobę Alzheimera?

Kluczowym kryterium ryzyka jest wiek. Zakłada się, że choroba Alzheimera atakuje osoby w wieku powyżej 65 lat, choć około 9-10 proc. dotyczy młodszych pacjentów. Ponadto na zachorowanie bardziej narażone są: osoby z wysokim ciśnieniem tętniczym, chorzy na tarczycę lub cukrzycę typu drugiego, osoby cierpiące na depresję lub po silnych urazach głowy. Rozwojowi choroby Alzheimera sprzyja także niezdrowy tryb życia: palenie tytoniu, otyłość, nadużywanie alkoholu czy ograniczona aktywność fizyczna, umysłowa i socjalna. Jeśli chodzi o płeć, to stwierdza się, że ok. 60 proc. chorych to kobiety, u których ponadto przebieg choroby jest intensywniejszy i szybszy.

Jak wygląda diagnostyka choroby Alzheimera?

Wczesne rozpoznanie choroby ma podstawowe znaczenie, choć jest rzadkie. Początkowo choroba przebiega bowiem bezobjawowo, pacjent funkcjonuje normalnie nawet przez 10-20 lat. Jedyną szansą na rozpoznanie początkowych zmian mogłoby być badanie mózgu, które jednak bez wyraźnych sygnałów wykonuje się sporadycznie. Moment, gdy pojawiają się pierwsze symptomy choroby, powinien skutkować natychmiastowymi badaniami i diagnozą. Takimi sygnałami mogą być: problemy z zaburzeniami funkcji poznawczych, z pamięcią, z czytaniem, podpisywaniem się, kojarzeniem, zaburzenia wzrokowo-przestrzenne, wykonawcze, zachowania, ruchowe.

Niestety prawidłowa interpretacja objawów przez osobę z najbliższego otoczenia chorego czy nawet lekarza rodzinnego jest rzadkością, a sygnały bywają ignorowane. Tymczasem pacjent z takimi zaburzeniami powinien od razu zostać skierowany do poradni neurologicznej, ewentualnie do psychiatry, psychologa lub geriatry. Potwierdzenie oraz dokładne rozpoznanie choroby demencyjnej – która w 60-70 proc. przypadków okazuje się chorobą Alzheimera – następuje po serii badań neuroobrazowych mózgu, czyli po rezonansie magnetycznym i tomografii komputerowym lub po badaniu płynu mózgowo-rdzeniowego. Wyróżnia się trzy fazy choroby: otępienie łagodne, średniozaawansowane i bardzo zaawansowane. W ramach tych etapów zaburzenia funkcji poznawczych pogłębiają się – czasami stopniowo, czasami skokowo.

Jaką rolę odgrywa wsparcie mentalne głównego opiekuna i rodziny chorego?

Rola opiekuna jest nie do przecenienia, bo jest on oczami, uszami i rękami swojego podopiecznego. Jest to oczywiście dla niego ogromne obciążenie, zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Opiekun powinien mieć więc kompleksowy dostęp nie tylko do lekarzy neurologów i specjalistów od choroby Alzheimera, ale też do psychologa i terapeuty. Choroba Alzheimera trwa latami, więc opiekun musi być przygotowany, że znaczną część swojego życia poświęci na opiekę nad chorym. Niezwykle ważne jest wsparcie całej rodziny i możliwość rotacji w roli „głównego” opiekuna, co niestety jest nieczęste. Wewnątrz rodziny powinno się otwarcie rozmawiać o stanie zdrowia pacjenta oraz dzielić obowiązkami.

Niestety, choroba Alzheimera jest stygmatyzowana i otoczona pewnym tabu, jest uważana za chorobę wstydliwą. Niechętnie mówi się o niej poza domem i najbliższą rodziną. Często nawet nieco dalsza rodzina nie jest informowana o prawdziwych powodach niedostępności chorego. A tymczasem powinniśmy umieć i chcieć o tym schorzeniu rozmawiać otwarcie, zarówno jako specjaliści, jak i rodziny chorych. Problem choroby Alzheimera powinien być nagłaśniany, aby zwiększać świadomość społeczną i móc szybciej ją diagnozować.