Ból u osób starszych – czym jest spowodowany i jak z nim walczyć?

Dr n. med. Magdalena Kocot-Kępska

Prezes Polskiego Towarzystwa Badania Bólu Członek Executive Board, European Pain Federation EFIC Zakład Badania i Leczenia Bólu UJ CM Kraków, EDPM

Ból negatywnie wpływa na każdą sferę naszego życia. Gdy go odczuwamy, nie możemy swobodnie funkcjonować, pracować, a nawet spać. Znacznie pogarsza on jakość życia szczególnie u osób starszych. Jak zatem można go zredukować?

Jakie są najczęstsze przyczyny bólu przewlekłego ze strony mięśni i stawów u osób starszych?

Faktycznie, jeśli chodzi o przewlekły ból u osób starszych, to najczęściej dotyczy on narządu ruchu. Przyczyną może być choroba zwyrodnieniowa stawów lub kręgosłupa. Bardzo często dolegliwości bólowe są odczuwane również w obszarze kończyn dolnych. Rzadziej osoby w podeszłym wieku boli np. brzuch, czy też głowa. Częściej występuje u nich także ból neuropatyczny wynikający z zaburzeń układu sensorycznego nerwowego. Dzieje się tak, ponieważ dochodzi tutaj do wielu procesów, m.in. osłabienia siły mięśniowej, zaniku mięśni, zwyrodnienia struktur kostnych, zwapnienia więzadeł itp. Z drugiej zaś strony osoby starsze dużo bardziej odczuwają ból ze względu na niewydolne przeciwbólowe układy endogenne, przez co organizm nie jest w stanie kontrolować bólu i odpowiednio go zahamować.

Dlaczego leczenie bólu przewlekłego u osób starszych może być trudne?

Rzeczywiście, leczenie przewlekłego bólu u starszego pacjenta jest utrudnione. Pacjent w wieku podeszłym bardzo często nie zgłasza dolegliwości bólowych, ponieważ uważa, że ból jest naturalnym skutkiem starzenia się. Z drugiej zaś strony osoby starsze nie chcą być obciążeniem dla rodziny, najbliższych, lekarzy i całego systemu zdrowia. Boją się oni także, że w wyniku przyjmowania silnych leków przeciwbólowych będą oni mieć objawy niepożądane. Czasem pacjenci nie są w stanie dotrzeć nawet do przychodni, przez co wiele terapii nie może być u nich zastosowanych.

Jak prawidłowo walczyć z bólem, który powoduje np. rwa kulszowa?

Rwa kulszowa u pacjenta w wieku podeszłym występuje stosunkowo rzadko. Zazwyczaj dotyczy ona młodszych pacjentów. U starszych zaś, częściej pojawiają się bóle krzyża, które mogą promieniować do kończyn dolnych i być mylone z objawami rwy kulszowej. Wtedy stosuje się niesteroidowe leki przeciwzapalne, jeżeli nie ma przeciwwskazań, leki na bazie tramadolu, miejscowe stosowanie ciepła itp. Każde leczenie bólu u osób starszych rozpoczynamy od metod niefarmakologicznych, miejscowych. Najlepszą formą terapii jest także ruch – ma on znaczenie zarówno w zapobieganiu bólom krzyża, nawrotom, jak i przejściu z ostrego bólu w przewlekły.

Jaka jest rola termoterapii w leczeniu bólu?

W przypadku bólu krzyża najbardziej polecaną metodą jest miejscowe stosowanie ciepła. Ciepło ma działanie rozluźniające mięśnie, poprawia ich ukrwienie i dotlenienie. Jeśli poprawia zatem ukrwienie i dotlenienie, to także usprawnia „wypłukiwanie” z tych miejsc substancji probólowych. Niektórzy pacjenci są zwolennikami również stosowania zimna, które ma swoje zastosowanie w wielu innych zespołach bólowych.

Jak ważna jest rola ciągłości farmakoterapii w leczeniu bólu przewlekłego?

Jeśli już uda nam się ustalić u pacjenta w podeszłym wieku optymalną i bezpieczną farmakoterapię dostosowaną do charakteru bólu (ból stały, epizodyczny) w czasie i jego mechanizmu, powinien on ją kontynuować. Przewlekły ból jest traktowany jak choroba sama w sobie, dlatego warto sobie dopomóc, by znacznie polepszyć jakość swojego życia.

Wachlarz objawów fibromialgii jest bardzo szeroki, co utrudnia postawienie poprawnej diagnozy i naraża chorych na wieloletnie próby prawidłowego rozpoznania.

Prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Samborski

Katedra i Klinika Reumatologii, Rehabilitacji i Chorób Wewnętrznych, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, prezes Polskiego Towarzystwa Reumatologicznego

Kompleksowo leczeniem fibromialgii – oprócz osoby stawiającej diagnozę, najczęściej reumatologa – powinien zajmować się psychiatra lub psycholog, gdyż to choroba, której podłożem na ogół jest stres i traumatyczne wydarzenia z przeszłości. Nie do przecenienia pozostaje też udział w procesie terapeutycznym fizjoterapeuty.

Co to jest fibromialgia? Dlaczego jest tak nietypową chorobą i jakie są jej objawy?

Fibromialgia to choroba i nie-choroba jednocześnie. To jednostka, którą trudno zdiagnozować przy pomocy badań laboratoryjnych czy obrazowych. Diagnostyka polega na wywiadzie, w czasie którego pacjent opowiada o dolegliwościach. Głównym objawem jest wszechobecny ból, który chorzy często opisują używając charakterystycznej dla tej choroby frazy: boli mnie każdy kawałek ciała. Do uogólnionego bólu dochodzą również objawy niezwiązane z układem ruchu – bóle głowy, uczucie braku powietrza, kołatanie serca, uczucie pieczenia i palenia skóry, drętwienie, biegunki lub zaparcia, częstomocz.

Ponadto zaburzenia snu, przewlekłe zmęczenie, nietolerancja wysiłku fizycznego czy zaburzenia psychiczne i psychotyczne, takie jak stany lękowe, zaburzenia koncentracji. Jak więc widać, wachlarz objawów fibromialgii jest bardzo szeroki i są to przypadłości, z którymi na ogół reumatolog się nie spotyka. Symptomatologia jest niezwykle bogata, co sprawia, że pacjent przed postawieniem diagnozy na ogół odwiedza wielu lekarzy różnych specjalności – od neurologa, przez laryngologa, pulmonologa, gastroenterologa, na kardiologu kończąc. Amerykańskie badania wskazują, że w ciągu 5 lat chory odwiedza przeciętnie aż 15 lekarzy różnych specjalizacji zanim zostanie postawiona trafna diagnoza. Na tym właśnie polega trudność w wykryciu choroby oraz jej nietypowość.

Nie ma zatem jednego, finalnego czynnika potwierdzającego fibromialgię?

Nie ma, postawienie diagnozy jest uznaniowe i następuje na podstawie kryteriów klasyfikacyjnych. W trakcie wywiadu z pacjentem lekarz powinien policzyć, w ilu regionach ciała chorego boli i dopytać o wspomniane objawy niespecyficzne. Na podstawie takiego wywiadu zlicza się punkty i jeśli jest ich dostatecznie dużo, to stawia się diagnozę fibromialgii.

Gdy już postawiona jest diagnoza – jaki lekarz i w jaki sposób powinien leczyć fibromialgię?

Terapię na ogół zaczyna się od określenia najbardziej dokuczliwego czy bolesnego objawu fibromialgii i na tej podstawie można zastosować doraźne leczenie u odpowiedniego lekarza specjalisty. Co charakterystyczne, na objawy fibromialgii zazwyczaj nie działają leki przeciwbólowe. Ze względu na symptomy związane z zaburzeniami ruchu, często pierwsze leczenie prowadzi reumatolog. Natomiast w kompleksowym postępowaniu pacjent powinien otrzymać wsparcie psychiatry lub psychologa.

Jeśli bowiem w ogóle możemy mówić o skutecznej terapii tej choroby, to najlepsze efekty leczenia możemy uzyskać poprzez odpowiednio dobrane leki antydepresyjne. W USA preferowane są terapie prowadzone przez psychologów, lecz w Polsce ten model jeszcze nie jest dominujący, bo polski pacjent często jest niecierpliwy, a psychoterapia nie daje efektów z dnia na dzień. Zatem polscy pacjenci na ogół są kierowani do psychiatrów, którzy włączają do terapii odpowiednie leki antydepresyjne. Oprócz farmakologii ogromną rolę w poprawie stanu zdrowia i samopoczucia chorego na fibromialgię odgrywa fizjoterapia. Wspomniane wcześniej objawy związane z ograniczaniem motoryki sprawiają, że sprawność fizyczna chorego ulega znacznej redukcji. W takich sytuacjach ważne jest, aby fizjoterapeuta zadbał o odpowiedni zestaw ćwiczeń pobudzający aktywność ruchową chorego.

Jakie jest podłoże tej choroby?

Najczęstszą przyczyną fibromialgii jest nieprzyjemne, stresujące, dokuczliwe zdarzenie z przeszłości. Czasami to efekt bieżącego stylu życia, który bardzo obciąża chorego i wtedy staramy się go nakierować na zmianę pracy, otoczenia czy podejścia do życia. Często jednak za fibromialgią stoi jednorazowe, traumatyczne przeżycie z przeszłości, którego nie da się łatwo wymazać z głowy. Wtedy pozostaje kontakt z psychiatrą lub psychologiem i próba przepracowania danego wydarzenia. To oczywiście bardzo trudne, dlatego istnieje konieczność wsparcia farmakologicznego pod postacią antydepresantów. Bywają też przypadki fibromialgii spowodowanej chorobą towarzyszącą, np. gastroenterologiczną, neurologiczną czy reumatyczną. Wtedy oczywiście najpierw należy leczyć chorobę podstawową, która najczęściej jest czynnikiem wyzwalającym objawy.

Jaki profil osób jest najbardziej narażony na tę chorobę?

Zdecydowanie częściej, bo aż 10-krotnie, na fibromialgię chorują kobiety. Początek choroby na ogół występuje u osób między 35. a 55. rokiem życia, co u kobiety oznacza bardzo stresujący i trudny okres okołomenopauzalny. Jeśli chodzi o profil zawodowy, to zazwyczaj dotyka ona osób wykonujących trudną, stresującą pracę oraz osób, które narażone są na zbyt intensywne tempo życia i duże obciążenia psychiczne.