Hipercholesterolemia – przyczyny, profilaktyka, leczenie

Wyniki badań naukowych dowodzą, że około 61 proc. dorosłych Polaków choruje na hipercholesterolemię.

Prof. dr hab. med. Piotr Jankowski

Przewodniczący Komisji Promocji Zdrowia, Polskie Towarzystwo Kardiologiczne

Czym jest cholesterol?

Cholesterol jest substancją konieczną do życia. Jest jednym z budulców komórek w naszych organizmach. Jednak w nadmiarze cholesterol jest trucizną. Mechanizm szkodliwego wpływu cholesterolu na organizm w niewielkim uproszczeniu przedstawia się następująco: jeśli cholesterolu jest za dużo odkłada się w ścianach tętnic (w formie miażdżycy) prowadząc do zwężenia, a następnie zamknięcia tętnicy i w następstwie tego do upośledzenia ukrwienia różnych narządów. Jeśli miażdżyca umiejscawia się w tętnicach prowadzących krew do serca efektem nadmiaru cholesterolu może być zawał serca, jeśli w tętnicach prowadzących krew do mózgu efektem może być udar mózgu, a jeśli np. w tętnicach kończyn dolnych może doprowadzić do występowania bólów nóg w czasie chodzenia. Wykazano, że obniżenie jego stężenia hamuje postęp miażdżycy, zmniejsza ryzyko wystąpienia jej powikłań (zawał serca, udar mózgu, zgon) i wydłuża życie.

Cholesterol jest produkowany w wątrobie, ale też znajduje się w wielu produktach żywnościowych. Warto pamiętać, że nieuszkodzona wątroba produkuje cholesterol w ilościach wystarczających do zabezpieczenia potrzeb organizmu, a bardzo często produkuje go za dużo co prowadzi wystąpienia hipercholesterolemii. Często zdarza się, że osoby mające „niekorzystne” geny, prowadzące do nadmiernej produkcji cholesterolu w wątrobie, prowadzą niezdrowy tryb życia, dodatkowo zwiększając stężenie cholesterolu. U niektórych osób wątroba produkuje bardzo dużo cholesterolu prowadząc do bardzo znacznego podwyższenia stężenia cholesterolu we krwi. Taką chorobę nazywamy hipercholesterolemią rodzinną.

Jak zapobiec i leczyć hipercholesterolemię?

Zapobieganie, a także leczenie hipercholesterolemii polega przede wszystkim na regularnej aktywności fizycznej oraz zdrowym odżywaniu się.

Zdrowe odżywianie się to przede wszystkim dieta urozmaicona, niskotłuszczowa, z małą zawartością soli kuchennej, a bogata w warzywa i owoce. Często jednak prozdrowotny tryb życia nie wystarczy. W przypadkach nieznacznie zwiększonego stężenia cholesterolu, jako dodatek do zdrowego odżywiania się, można stosować margarynę wzbogaconą w stanole lub sterole. U osób z chorobą wieńcową, po niedokrwiennym udarze mózgu i u większości osób z cukrzycą dążymy do stężenia cholesterolu LDL (tzw. „złego” cholesterolu) poniżej 1,8 mmol/l (<70 mg/dl), u osób bez chorób spowodowanych przez hipercholesterolemię, ale z innymi tzw. czynnikami ryzyka (np. nadciśnienie tętnicze, palenie tytoniu, otyłość) do wartości <2,5 mmol/l (<100 mg/dl), a u osób bez innych chorób do wartości <3,0 mmol/l (<115 mg/dl).

Według zasad zdrowe żywienia przynajmniej połowę tego co jemy powinny stanowić warzywa i owoce w proporcjach ¼ – owoce i ¾ – warzywa. Produkty z tej grupy są niskokaloryczne, a jednocześnie bogate w witaminy i składniki mineralne oraz błonnik. Według licznych badań, częste spożywanie warzyw i owoców wiąże się z mniejszym ryzykiem rozwoju wielu chorób, a także pomaga w ich leczeniu.

Mgr inż. Magdalena Siuba-Strzelińska

Dietetyk, ekspert Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej NIZP-PZH. Współrealizator projektów dotyczących zwalczania nadwagi i otyłości w Polsce. Organizator konferencji i wydarzeń promujących zdrowy styl życia. Współautor publikacji z zakresu dietorpofilaktyki i dietoterapii chorób niezakaźnych. Członek Polskiego Towarzystwa Dietetyki oraz Polskiego Stowarzyszenia Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej.

Nasza tarcza ochronna, czyli warzywa i owoce

Warzywa i owoce znajdują się u podstawy Piramidy Zdrowego Żywienia zarówno dla dzieci i młodzieży, osób dorosłych, jak i osób w wieku starszym, gdyż na każdym etapie życia warzywa i owoce powinny stanowić większość tego co jemy. Warzywa i owoce to źródło bioaktywnych związków (m.in. polifenoli, glukozynolanów, fitosteroli), witamin: C, E, A (beta-karotenu), kwasu foliowego, składników mineralnych: m.in. potasu, magnezu, selenu oraz błonnika. Dzięki właściwościom antyoksydacyjnym zwalczają w organizmie wolne rodniki uszkadzające komórki, działają przeciwzapalnie, regulują działanie hormonów oraz stymulują układ odpornościowy do walki z infekcjami. Wysoka zawartość błonnika wpływa na regulację pracy przewodu pokarmowego zapobiegając zaparciom.

Dieta bogata w produkty z tej grupy może przyczyniać się do zmniejszenia śmiertelności ogółem i obniżenia ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2, choroby układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, udar mózgu, zawał serca), otyłość oraz niektóre nowotwory m.in. nowotwór jelita grubego.

¾ warzywa i ¼ owoce – skąd ta proporcja?

Owoce zawierają większe ilości cukrów prostych (glukoza, fruktoza), dlatego ich spożycie powinno być mniejsze niż warzyw, są również bardziej kaloryczne (większość warzyw w 100 g ma do 30 kcal, a owoców – do 60 kcal). Warto łączyć je w jednym posiłku z produktami białkowymi (np. jogurtem) czy tłuszczowymi (np. orzechami), gdyż takie połączenie w mniejszym stopniu powoduje wzrost poziomu cukru we krwi niż zjedzenie samego owocu.

Kolorowo znaczy zdrowo

Im więcej jest różnokolorowych warzyw i owoców w diecie tym lepiej. Z uwagi na wysoką zawartość korzystnych substancji, szczególnie polecane są zielone warzywa, np. szpinak, brukselka, brokuł, jarmuż, szparagi czy kapusta oraz czerwone i filetowe owoce jagodowe takie jak truskawki, borówki, maliny i porzeczki.

Zalecenia kontra rzeczywistość

Światowa Organizacja Zdrowia zaleca spożywanie minimum 400 g warzyw i owoców każdego dnia. Niestety Polacy nie osiągają minimalnej rekomendowanej wartości. Według danych GUS z 2019 r. średnie spożycie warzyw i owoców, bez ziemniaków, wynosi 296 g/dzień, z czego warzyw spożywamy średnio 171 g (tyle waży 1 średni pomidor), a owoców – 125 g (tyle waży pół dużej pomarańczy). Jak wynika z tych danych, również zalecane proporcje, czyli 75 proc. – warzywa i 25 proc. – owoce nie są zachowane, gdyż owoce stanowią 42 proc. spożywanej ilości produktów z tej grupy, a warzywa jedynie 58 proc.

Jak zwiększyć spożycie warzyw i owoców – praktyczne wskazówki

Podstawowa zasada to warzywo lub/i owoc w każdym posiłku – to nawyk, który trzeba sobie wyrobić. Spożywając 4-5 posiłków w ciągu dnia, pamiętaj o dołączaniu do każdego z nich warzyw (np. pokrojony w cząstki cały pomidor do kanapki, a nie 2 plasterki), a do jednego lub dwóch – owoców (np. duże jabłko do porannej owsianki). Gdy czujesz głód pomiędzy posiłkami – warzywa i owoce będą dużo lepszym rozwiązaniem niż czekoladowy batonik, który jest jedynie bogaty w szkodliwe tłuszcze i cukier. Warzywa i owoce możesz wykorzystać do przygotowania zdrowych koktajli, past kanapkowych czy deserów.

Jeśli chcesz sprawdzić, ile jesz warzyw i owoców każdego dnia, prowadź dzienniczek i skrupulatnie notuj to co jesz. Po tygodniu będziesz wiedział, czy powinieneś jeszcze popracować nad ilością warzyw i owoców w swoim jadłospisie. W zmianie nawyków niezastąpiona będzie również pomoc wykwalifikowanego dietetyka.

Więcej informacji o dietach i zaleceniach żywieniowych w różnych chorobach można uzyskać na portalu Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej: www.ncez.pl. Natomiast z bezpłatnych porad dietetycznych przez internet realizowanych w ramach Narodowego Programu Zdrowia Ministerstwa Zdrowia można skorzystać w Centrum Dietetycznym Online NCEŻ: www.poradnia.ncez.pl.