Jak chronić skórę, by uniknąć czerniaka?

Promienie słońca, często tak wyczekiwane, dają nie tylko przyjemne ciepło i piękną opaleniznę, ale mogą także prowadzić do rozwoju nowotworów skóry.

Dr hab. n. med. Grażyna Kamińska-Winciorek, Profesor Narodowego Instytutu Onkologii

Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie, Państwowy Instytut Badawczy, Oddział w Gliwicach

Mówiąc o czerniaku, należy podkreślić kluczowe znaczenie profilaktyki pierwotnej, polegającej na kontrolowaniu czynników ryzyka. Czy mogłaby je Pani scharakteryzować?

W przypadku czerniaka głównym czynnikiem ryzyka są oparzenia słoneczne. Dlatego podstawą w profilaktyce pierwotnej czerniaka jest unikanie nadmiernej ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe, w tym również stosowanie preparatów z wysokim filtrem UV, które znamiennie zmniejszają częstość zachorowania. W naszej szerokości geograficznej zalecane są kremy o współczynniku SPF30, z kolei, gdy wyjeżdżamy do ciepłych krajów to SPF50+. Warto też podkreślić, że preparaty te należy stosować prawidłowo, czyli aplikować na 30 minut przed wyjściem na słońce, na wszystkie okolice, w tym także uszy, dłonie i stopy. Trzeba pamiętać także, by nanoszona warstwa kremu nie była zbyt cienka, a także, by korzystając z preparatów wodoodpornych, kąpiel nie przekraczała 20 minut. Przed oparzeniami słonecznymi chroni także odzież z filtrami UPF (współczynnik ochrony przed promieniowaniem ultrafioletowym), czyli między innymi nakrycia głowy i stroje kąpielowe. By ograniczać ryzyko zachorowania na czerniaka, należy także ograniczać ekspozycję słoneczną, szczególnie pomiędzy godziną 10 a 14 oraz unikać solarium.

Niestety już tylko krótkotrwała (np. wakacyjna) wysoka ekspozycja zwiększa ryzyko zachorowania na czerniaka o 60 proc. Istotne jest także to, że profilaktyka pierwotna i kontrolowanie czynników ryzyka dotyczy wszystkich osób, a nie tylko tych o jasnym fototypie skóry. U osób u ciemniejszej karnacji (III-IV fototyp skóry według Fitzpatricka), chociaż predyspozycja do oparzeń powstałych na skutek działania promieniowania UVB jest umiarkowana lub okazjonalna, to skóra i tak narażona jest na całoroczne promieniowanie UVA, które też predysponuje do rozwoju czerniaka. Ostatnim czynnikiem, który należy kontrolować, są znamiona melanocytowe – jeśli na skórze jest ich więcej niż 100, to 7-krotnie zwiększa się ryzyko rozwoju czerniaka.

Co należy zrobić, kiedy zauważymy zmiany na skórze?

Jeśli widzimy jakąkolwiek podejrzaną zmianę – czarna lub różową, wypukłą lub płaską, swędzącą, wrzodziejącą, natychmiast należy udać się do lekarza – dermatologa, chirurga lub onkologa klinicznego. Trzeba też pamiętać, że niektóre czerniaki rozwijają się nawet do 6 miesięcy, nie dając typowych oznak, dlatego, jeśli pacjent ma jakiekolwiek przeczucia co do podejrzanej zmiany, też powinien zgłosić się do specjalisty.

Jakie badanie pozwala na rozpoznanie czerniaka?

Podczas kontroli u specjalisty dermatolog na początku przeprowadza wywiad kliniczny. Później przygląda się podejrzanej zmianie, a także zmianom na całym ciele. By móc to zrobić dokładnie, przeprowadza się badanie dermoskopowe, które umożliwia obejrzenie zmian w 10-krotnym, a w wideodermoskopie w 100-krotnym powiększeniu. Dermoskopia ma wysoką czułość wykrywania czerniaka (wynosi prawie 96 proc.) oraz wysoką swoistość (wynosi 94 proc.). Poza dermoskopią, jeśli są to zmiany zlokalizowane w miejscach estetycznych lub nastręczające trudności diagnostycznych, lekarz można zaproponować badanie w refleksyjnej mikroskopii konfokalnej tzw. biopsję in vivo.

Profilaktyka wczesna, polegająca na utrwalaniu prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia, czy profilaktyka pierwotna, która zapobiega chorobom poprzez kontrolowanie czynników ryzyka, takich jak intensywne opalanie, są w gestii każdego z nas, ale co z profilaktyką wtórną czerniaków?

Profilaktyka wtórna to przede wszystkim samobadanie pacjenta, które zaleca się wykonywać przed lustrem. Każdy powinien samodzielnie kontrolować skórę, gdyż umożliwia to wczesne zauważenie ewolucji zmian lub powstawanie nowych. Warto podkreślić, że podczas samobadania należy zwrócić uwagę nie tylko na duże znamiona, ale też zmiany guzkowate, o czerwonym zabarwieniu, z obwódką, łuszczące się itd., bo one też mogą wskazywać na czerniaka. Aby badanie było skuteczne, należy pamiętać także o obejrzeniu skóry głowy, narządów płciowych, stóp i innych, mniej oczywistych miejsc. Raz w roku powinna się też odbywać kontrola u dermatologa.

Jakie kryteria pozwalają odróżnić czerniaka od znamienia?

Prof. dr hab. n. med. Piotr Rutkowski

Kierownik Kliniki Nowotworów Tkanek Miękkich, Kości i Czerniaków, Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie, przewodniczący Polskiego Towarzystwa Onkologicznego

Istnieje wiele rodzajów nowotworów skóry, jednak najwięcej uwagi poświęca się czerniakowi. Choć występuje on stosunkowo rzadko wśród wszystkich tego typu chorób, powoduje najwięcej zgonów wśród pacjentów. Co zatem warto o nim wiedzieć?

Czerniak a znamię – gdzie tkwią różnice? Na jakiej podstawie można odróżnić czerniaka skóry od zwykłego pieprzyka?

Stuprocentowe różnicowanie daje jedynie badanie histopatologiczne. Można jednak wyróżnić kilka charakterystycznych cech zewnętrznych czerniaka, które odróżnia go od znamienia. Znamię (potocznie pieprzyk – przyp. red.), tak jak inne zmiany, powstaje z namnożenia się melanocytów, czyli komórek barwnikotwórczych. W rzeczywistości może to być też rak podstawnokomórkowy skóry, brodawka łojotokowa czy też włókniak. Dlatego też mamy całą gamę zmian, które możemy uznać za podejrzane. Wiele z nich, także wczesny czerniak, może wyglądać podobnie do znamienia. Dlatego też jako specjaliści badamy je nie gołym okiem, ale za pomocą dermatoskopu. Jest to urządzenie z lupą powiększającą 20 razy oraz światłem spolaryzowanym. Dzięki dermatoskopowi jesteśmy dużo dokładniejsi przy odróżnieniu zwykłego znamienia od niepokojącej zmiany. Robimy to również na podstawie systemu kryteriów ABCDE.

No właśnie – czym jest ABCDE czerniaka?

Są to kryteria, według których odróżnia się czerniaka od innych znamion. Otóż czerniaki wyróżniają się swoją asymetrią (stąd A). Mają one również różne brzegi (B) oraz kolor (C). Następnie jest to wielkość powyżej 5-6 mm (D) oraz ewolucja (E). Znamię pojawia się i przez cały czas jest takiej samej wielkości – nie zmienia się jego powierzchnia ani samo w sobie nie ewoluuje. Natomiast czerniaki stale się zmieniają, co stanowi ich podstawową cechę. Gdy taka podejrzana zmiana jest usuwana chirurgicznie, poddawana jest badaniu histopatologicznemu.

W takim razie – kiedy najlepiej rozważyć usunięcie znamienia?

Naszym zadaniem jako specjalistów jest przede wszystkim jak najszybsze rozpoznanie czerniaków, których rokrocznie jest około 4 tys. Nie jest zatem sztuką usuwanie wszystkich znamion, ponieważ mija się to z celem. Najważniejsza jest obserwacja i częste badania kontrolne u dermatologa z wykorzystaniem dermatoskopu. Wycięcie zmiany następuje w znieczuleniu miejscowym, z niewielkim marginesem. Następnie dochodzi do dokładnego badania histopatologicznego w celu ustalenia, czy jest to czerniak. Natomiast podkreślam, że usuwamy chirurgicznie wyłącznie te zmiany, które są podejrzane w ocenie klinicznej czy też dermatoskopowej. Usuwanie profilaktyczne zmian nie zmniejsza ryzyka zachorowania na raka skóry, ponieważ większość czerniaków rozwija się de novo (na nowo – przyp. red.) jako nowa zmiana, a nie rozwija się w już istniejącej. Przypomina on znamię, ale nie jest znamieniem. Dlatego tak ważne jest właściwe badanie skóry.

Jak szybko rozwija się czerniak oraz jakie właściwie są jego objawy?

Wczesny czerniak, do około 1 mm grubości, rozwija się powoli. Gdy jest zaawansowany, może szybko zmienić swoją postać, a jego ewolucja nabiera na sile. Na szczęście 95-96 proc. czerniaków rozrasta się wolno.

Jaka jest zatem przyczyna powstawania czerniaków?

Główną przyczyną powstawania czerniaków jest nadmierna ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe (UV). Na skórę negatywnie wpływa krótkie, intensywne opalanie, oparzenia słoneczne, korzystanie z solarium, szczególnie w młodym wieku. Mediana zachorowań na czerniaka to 50-60 lat, czyli wcześniej niż przy rakach skóry. Dzieje się tak, ponieważ czerniak powstaje z komórek, które mają chronić nasz organizm przed promieniowaniem słonecznym. Jeśli zostaną one zaatakowane przez bardzo silne promieniowanie UV (jak np. podczas oparzenia słonecznego), zmieniają się w czerniaki. Przyczynić się do tego może również niski fototyp skóry – 1 lub 2, czyli jasna karnacja. Co ciekawe, istnieją również czerniaki, których przyczyny powstania nie warunkuje promieniowanie słoneczne. Są to np. czerniaki błony śluzowej czy też znajdujące się na skórze pod paznokciami, powstające przez oddziaływanie lamp UV przeznaczonych do utwardzania produktów do paznokci. Jest to jednak niewielki odsetek przypadków.

Jak ważne w tym kontekście jest stosowanie kremów z filtrem w przypadku prewencji czerniaka i innych raków skóry?

Najistotniejsze w tej kwestii jest rozsądne korzystanie ze słońca i odzież chroniąca naszą skórę przed działaniem promieniowania ultrafioletowego. Stosując wyłącznie kremy z filtrem, musielibyśmy użyć ich ogromnej ilości. Przykładowo: czteroosobowa rodzina podczas dwutygodniowego urlopu, by była chroniona w 100 procentach, musiałaby zaaplikować na skórę aż 5 kilogramów kremu. Jest to niemożliwe, dlatego oczywiście kremy z filtrem (min. 30, a najlepiej 50 SPF) są bardzo ważne i należy je stosować, ale wraz z innymi środkami ochrony. Warto pamiętać o czapce lub kapeluszu na głowie, okularach przeciwsłonecznych z filtrem UV, odzieży itp. Nasz organizm i tak będzie w stanie wytworzyć witaminę D, nawet jeśli będziemy chronić się przed słońcem.